Okręg Dolnośląski jest jednym z trzynastu tworzących Związek Polskich Artystów Fotografików. ZPAF to największa polska organizacja skupiająca artystów, dla których fotografia jest głównym środkiem twórczej wypowiedzi. Kultywuje tradycję różnorodności zainteresowań twórczych. Członkowie związku to artyści wielu pokoleń, realizujący najrozmaitsze kierunki artystyczne – od klasycznych po awangardowe.

Nasze cele statutowe realizujemy poprzez inspirowanie i wspieranie działalności wszystkich jednostek organizacyjnych. Promujemy twórczość fotograficzną poprzez m.in. prowadzenie galerii, inicjowanie publikacji i wydawnictw, organizowanie wystaw, konkursów, plenerów, warsztatów, sympozjów i innych imprez kulturalnych.

Związek zapewnia pomoc prawną i doradczą członkom ZPAF związaną z ich twórczością, wykonywaniem zawodu i sprawami bytowymi. Organizacja umożliwia zawieranie umów dotyczących ochrony i realizacji praw autorskich. Stowarzyszenie pomaga w pozyskiwaniu sponsorów i mecenasów. Dbając o twórców, składa również wnioski do odznaczeń i nagród. Zarządy okręgów współpracują z władzami państwowymi, samorządowymi, instytucjami kultury oraz innymi stowarzyszeniami twórczymi i organizacjami społecznymi w zakresie odpowiadającym celom statutowym ZPAF.

Krótki wgląd w historię fotografii artystycznej Okręgu Dolnośląskiego ZPAF / Andrzej Saj

Ponad siedemdziesięcioletnią historię artystycznych dokonań fotografów skupionych wokół Okręgu Dolnośląskiego ZPAF można, w dużym skrócie, streścić, przypominając najważniejsze w tej mierze tendencje estetyczne, dominujące inicjatywy twórcze czy inne manifestacje postaw eksponowane w wyróżnionych przedziałach czasowych. Cezurami porządkującymi i wprowadzającymi w historię lokalnej twórczości fotograficznej będą więc kolejne okresy wieloletnie, zdominowane wyróżnionym wówczas rodzajem artystycznej kreacji lub znaczącym dla tego czasu przełomem świadomościowym. I tak pierwszy okres obejmuje od 1945 roku do końca lat 50. XX wieku, okres naznaczony przeżyciami związanymi z zakończeniem drugiej wojny światowej i koniecznym przesiedleniem masy repatriantów (m.in. fotografów) z kresów Rzeczpospolitej lub innych zrujnowanych ośrodków powojennej Polski na tereny Dolnego Śląska (w tym do Wrocławia i Jeleniej Góry). Drugi wyróżniony etap rozwoju twórczości fotograficznej, znamienny intensyfikacją eksperymentów medialnych, przypada na lata 60. i 70. XX wieku, a umownie cezurą jest tu rok 1957 (czas powołania grupy twórczej „Podwórko”), finałem zaś wprowadzenie w kraju stanu wojennego w grudniu 1981 roku. Trzeci okres – czas ekspresji i poszerzania pola manifestacji artystycznych – jest wyznaczany przez lata 80. aż do ich końca, tj. do odzyskania państwowej tożsamości narodowej w 1989 roku. Wreszcie czwarty okres – od lat 90. – zdominowany został presją fotografii cyfrowej oraz ekspansją nowych mediów i możliwościami elektronicznych przeróbek, a także komercyjnych zastosowań fotografii.

Można w zasadzie stwierdzić, że historia fotografii na Dolnym Śląsku (również tej pod patronatem lokalnego okręgu ZPAF) zaczęła się dopiero wraz z powojennymi przesiedleniami twórców z dawnych dominujących ośrodków kultury w kraju, w tym głównie ze Lwowa, Wilna czy zniszczonej Warszawy. Ale oznacza to także kontynuację ich doświadczeń i aspiracji twórczych, które były realizowane przed wojną i które tworzyły własną historię, przerwaną tymi tragicznymi wydarzeniami, a opartą na wcześniejszych dokonaniach i wzorcach estetycznych. Do tych tendencji należały niewątpliwie fascynacja z jednej strony estetyką „fotografii ojczyźnianej” Jana Bułhaka i nawiązania do piktorializmu, zaś z drugiej – co było domeną środowiska lwowskiego – kontynuacja tonorozdzielczych technik, praktykowanych przez twórców przesiedlonych do Wrocławia, w tym głównie Witolda Romera, który rozwijał już w warunkach Politechniki Wrocławskiej swoje doświadczenia z możliwościami izohelii i realizowanych wokół tego pomysłu technik pokrewnych. Inwersje i solaryzacje Bożeny Michalik, izobromy Henryka Derczyńskiego, izohelie Kazimierza Czobaniuka stworzyły klimat dla kolejnych eksperymentów i poszukiwań. Założona w 1957 roku grupa twórcza „Podwórko” (Bożena Michalik, Wadim Jurkiewicz, Zbigniew Staniewski i Edmund Witecki) wsławiła się przykładami twórczości radykalnej, nowoczesnej fotografii, propagując estetykę abstrakcyjno-strukturalnych koncepcji obrazowania fotograficznego. W tym miejscu należy również zauważyć odrębną postawę Stefana Arczyńskiego, którego fotoreportaże będą stanowić wyraz swoistego realizmu w przedstawianiu świata (wcześnie realizował dokumenty z wydarzeń krajowych i zagranicznych).

Awangardowe poszukiwania w tym obszarze postaw artystycznych miały wyraźny wpływ na ich kontynuacje w latach 60. Głównie w wydaniu młodych twórców. Ujawniają się wówczas takie osobowości, jak Zenon Harasym, Zbigniew Sawicz czy realizujący się wówczas w środowiskach studenckiej fotografii Czesław Chwiszczuk, Adam Lesisz, Grzegorz Szustak, później zaś m.in.: Marek Łopata i Wacław Ropiecki. Równoległe w tym czasie uaktywniają się postawy wykorzystania i eksploatacji fotografii służącej wsparciu twórczości o nastawieniu prokonceptualnym, głównie przez studentów PWSSP, gdzie prowadzone z inicjatywy Bronisława Kupca zajęcia z fotograficznego reportażu zainicjowały wystąpienia już w duchu eksperymentów neoawangardowych takich osób, jak Natalia Lach, Michał Diament, Andrzej Lachowicz czy w kilku kolejnych latach ich uczniów. Rozwój we Wrocławiu twórczości sygnowanej hasłem sztuki pojęciowej angażował właśnie fotografów, którzy na styku sztuk wizualnych i fotografii eksperymentowali w latach 70. z wykorzystaniem zdjęć do zadań estetycznych i dla celów samokształceniowych, co dominowało w tzw. ruchu fotomedialnym. Dla ruchu tego fundamentalne znaczenie miały manifestacje założonej w 1970 roku galerii „Permafo” (prowadzonej przez Andrzeja Lachowicza we współpracy z Natalią Lach, Zbigniewem Dłubakiem i Antonim Dzieduszyckim) oraz późniejsza inicjatywa galerii Foto-Medium-Art, kierowanej przez Jerzego Olka. Lata 70. XX wieku były więc zdominowane wieloma inicjatywami o charakterze artystyczno-teoretycznym, liczne sympozja i towarzyszące temu wystawy zbiorowe ugruntowały rangę takich artystów, jak Natalia LL (Lach), A. Lachowicz, czy wypromowały postawy m.in. Alka Figury, Jacka Samotusa czy Jana Bortkiewicza. Ten okres medialnych eksperymentów przerwało wprowadzenie w 1981 roku stanu wojennego i faktyczne zawieszenie działalności większości instytucji i galerii promujących fotografię.

Początki odtworzenia aktywności artystycznej są odnotowane od 1983 roku. Traumatyczny okres stanu wojennego sprzyja przewartościowaniu koncepcji twórczych w środowisku wrocławskim. W programie galerii F-M-A pojawiają się wystawy prezentujące inny, niekonceptualny punkt widzenia fotografii artystycznej. Twórczość takich fotografów, jak: Wojciech Zawadzki, Andrzej Jerzy Lech, Adam Lesisz, Jakub Byrczek (z Katowic) czy Bogdan Konopka – prezentowana w galerii F-M-A – inicjuje ruch tzw. fotografii elementarnej, tj. fotografii skupionej na swych – fotograficznych – właściwościach, sięgającej do konwencjonalnych technik, odwołującej się do celów narracyjnych i eksponujących swą odrębność wizualną. Na kanwie tego ruchu kształtują się nowe ośrodki twórczości fotograficznej, takie jak jeleniogórski (Wojciech Zawadzki, Ewa Andrzejewska, Janina Hobgarska, Marek Liksztet, Piotr Komorowski i inni), które będą przejmować ciężar aktywności w tym ruchu. Równocześnie w latach 80. – w czasach kontestacji państwowych programów wystawienniczych – rozwija się niezależny ruch dokumentacji fotograficznej, jaki prezentuje grupa „Dementi”, założona w 1982 roku (w tym Tomasz Kizny), relacjonująca wydarzenia z czasów stanu wojennego czy później dokumentująca losy zesłańców syberyjskich. W tym okresie uaktywnia się także działalność galerii i osób korzystających z patronatu Kościoła. Zmianę optyki widzenia awangardowego na rzecz refleksji eschatologicznej i ekspresyjnych treści dostrzec można także w ówczesnej twórczości Natalii LL czy Andrzeja Lachowicza oraz wielu innych autorów.

Wreszcie w początkach lat 90., już po przełomie politycznym w 1989 roku, całe ówczesne życie artystyczne znalazło się w nowej sytuacji. W fotografii oznaczało to otwarcie na żywsze kontakty z artystami z Zachodu, co skutkowało m.in. organizacją we Wrocławiu kolejnych „Konferencji Fotograficznych Wschód–Zachód” (lata 1989–1997), ale także zmianami spowodowanymi wyjazdami miejscowych artystów za granicę, co było zwykle poprzedzone aktem „zerwania” z dotychczasowym programem lansowanego w Wrocławiu fotoelementaryzmu. Rozwijające się środowisko jeleniogórskie zaczyna patronować koncepcji fotografii „czystej” lub jej estetycznemu uzasadnieniu w pojęciu tzw. fotogenii. Zorganizowana w 1996 roku wystawa Bliżej fotografii zebrała twórczość o cechach fotogenicznych autorów nie tylko z Dolnego Śląska, ale również innych ośrodków krajowych preferujących „czysty”, subiektywny dokument, w pewnym sensie nawiązujący do niemieckiego „wizualizmu”, ale o silnie zaznaczonej swoistej aurze znamionującej poetyckie treści i melancholijne krajobrazy. Lata 90. i pierwsze dziesięciolecie XXI wieku pozostawały już pod wyraźnym wpływem z jednej strony fotogenicznych obrazów (tu przykład twórczości środowiska z Jeleniej Góry, ale także prac Bogdana Konopki z cyklu „szarych widoków” czy Andrzeja Jerzego Lecha z cyklu Kalendarz szwajcarski). Wiek XXI przynosi także nową odsłonę twórczości i wzmożonej artystycznej aktywności Natalii LL oraz wzrost aktywności wystawienniczej inspirowanej przez ZPAF. Wobec upowszechniania się fotografii cyfrowej pojawiają się nowe możliwości manipulacji komputerowych; obok fotodokumentu sporo propozycji sięga po inscenizacje i przetworzenia formalne. Wzrasta presja na komercyjno-reklamowe użytki fotografii.

Wraz z rozwojem niezależnego szkolnictwa artystycznego w szeregach ZPAF pojawia się sporo nowych jej członków, realizujących się w zróżnicowanych estetykach i stosujących różne rozwiązania techniczno-formalne. Również umacniają swoją pozycję lokalne uczelnie, w tym Akademia Sztuk Pięknych powołująca nowy kierunek edukacji w zakresie fotografii i nowych mediów, zaś Uniwersytet Wrocławski w zakresie fotografii dokumentalnej. Do ważnych inicjatyw ostatnich lat należy zaliczyć m.in. wystawy fotomedialne absolwentów ASP w cyklu Made in foto i serię cyklicznych wystaw tematycznych, organizowanych z inicjatywy ZPAF (tu znacząca rola Andrzeja Dudka–Dürera), dedykowanych aktualnym problemom współczesnej fotografii, np. z cyklu Wobec Miejsca i Czasu, jubileuszowy Kształt teraźniejszości (2012), Idea–Materia. Inny potencjał fotografii (2014), Metafory realności (2014) czy doroczne wystawy członków ZPAF pt. Trwałość i przemiana. Z kolei na 70-lecie ZPAF Okręg Dolnośląski pokazał dużą wystawę w Muzeum Współczesnym Wrocław prezentującą ponad 170 prac 53 autorów. Wystawa została doskonale przyjęta (na wernisażu rekord obecnych: 420 osób). Wydawnictwo Artluk uznało ją za jedną z piętnastu najlepszych wystaw w Polsce.

Również zmiany w kierownictwie i programie wrocławskiej galerii fotografii („Domek Romański”) doprowadziły do wielu interesujących wystaw, w tym fotografów miejscowych i zbiorowych wystaw członków ZPAF. „Galeria FOTO-GEN” (nowa nazwa) promuje twórczość współczesnych fotografów, przybliżając spektrum prac, zarówno w kręgu dokumentu i jego subiektywnych odmian, w tym nacechowanego fotogenicznymi treściami, jak i prac inscenizowanych, collage i obiektów fotograficzno-medialnych, czyli form przekraczających płaski obraz fotograficzny i angażujących dookolną przestrzeń wystawienniczą. Historia fotografii na Dolnym Śląsku ciągle się tworzy. Staje się domeną nowych członków Okręgu Dolnośląskiego ZPAF, młodych twórców sztuki fotografii.

Związek Polskich Artystów Fotografików / Adam Sobota

Wśród polskich organizacji fotograficznych ZPAF zajmuje pozycję wiodącą, jak i jednoczącą różne tendencje. W działalności jego członków znajdują rozwinięcie doświadczenia różnych formuł twórczości fotograficznej, jak i tej części sztuk plastycznych, gdzie wykorzystywane są narzędzia nowych mediów sztuki. Impulsy do powołania tego typu organizacji zaistniały od rozkwitu ruchu fotoamatorskiego w końcu XIX wieku, gdyż jego najbardziej ambitni przedstawiciele starali się osiągnąć status jaki posiadali artyści reprezentujący klasyczne dziedziny sztuki. Reprezentanci towarzystw fotograficznych w 1929 r. postanowili powołać Fotoklub Polski, z Janem Bułhakiem jako prezesem, jednoczący elitę amatorów sztuki fotograficznej, określających się „fotografikami”. Wtedy jednak działalność w dziedzinie fotografii miała tylko urzędowy status rzemiosła. Dopiero po II wojnie światowej, od 10 lutego 1947 r., władze państwowe przyznały twórcom zrzeszonym w Polskim Związku Fotografików uprawnienia wynikające z uprawiania wolnego zawodu artystycznego (w 1952 r. nazwę zmieniono na Związek Polskich Artystów Fotografików). Pierwszym prezesem został Jan Bułhak, co było nawiązaniem do tradycji Fotoklubu Polskiego. Statutowe cele nowego związku zawodowo-twórczego, można streścić w postulatach: rozwijania fotografii artystycznej jako społecznie użytecznej dyscypliny sztuki oraz reprezentowania interesów twórczych i zawodowych członków ZPAF, wraz z ochroną swobody wypowiedzi twórczych.  Organizacja założona została przez 20 osób, wśród których byli znani fotografowie-artyści (m. in. Jan Bułhak, Tadeusz Cyprian, Marian Dederko, Edward Hartwig, Janina Mierzecka), przedstawiciele szeroko rozumianego rzemiosła i zainteresowani nowymi mediami plastycy. Tego typu skład (wzbogacany wkrótce m.in. o takich artystów jak: Witold Romer, Aleksander Krzywobłocki, Zbigniew Dłubak, Jerzy Lewczyński, Zdzisław Beksiński, Bronisław Schlabs) generował szerokie spektrum twórczości – od piktorializmu, poprzez fotoreportaż, po koncepcje awangardowe –  co gwarantowało dynamiczny rozwój związku.

W 1957 r. ZPAF liczył 219 członków, w 1978 było ich 407, a obecnie przeszło 700. Zarząd Główny mieści się w Warszawie (od 1970 r. we własnej siedzibie z galerią i biblioteką przy pl. Zamkowym), natomiast struktura jednostek terytorialnych była kilkakrotnie korygowana. Z czasem lokalnym oddziałom nadano odrębną osobowość prawną; są to okręgi (skupiające nie mniej niż dziesięciu członków) oraz ich delegatury. Członkowie ZPAF dzielą się na rzeczywistych i honorowych. Osoba ubiegająca się o członkostwo ma status kandydata i musi dowieść biegłości w różnych dziedzinach fotografii, udokumentować dorobek artystyczny oraz wykazać się wiedzą z teorii i historii fotografii. W wyjątkowych wypadkach osoby z dużym dorobkiem twórczym były przyjmowane na podstawie rekomendacji i zaproszenia. Złożoność procedur przyjmowania pierwotnie wynikała m.in. z braku szkolnictwa fotograficznego na poziomie akademickim. Do końca XX wieku,, fotografowie-artyści w Polsce, poza nielicznymi wyjątkami, byli samoukami, a więc kwestia szeroko rozumianego kształcenia artystycznego była stale przedmiotem uwagi władz ZPAF, które nie tylko wymuszały samokształcenie, ale prowadziły też Wyższe Studium Fotografii.

Obecność ZPAF wyrażała się głównie poprzez działalność wystawienniczą. W pierwszych latach były to głównie doroczne wystawy okręgowe i ogólnopolskie zmagające się z urzędowym realizmem socjalistycznym. Wielkie ożywienie nastąpiło od 1957 r., kiedy m.in. zaczęto organizować wystawy międzynarodowe, a w1959 r. ukazał się pierwszy po wojnie almanach polskiej fotografii a potem kolejne, które były podsumowaniem plonu dorocznych wystaw. Tego rodzaju działalność prowadzona była systematycznie do połowy lat 60, później natomiast dominowały wystawy tematyczne i problemowe, związane z nowymi orientacjami sztuki i aktywnością różnych środowisk. ZPAF współorganizował też imprezy cykliczne o charakterze przeglądowym, m. in.: Międzynarodowe wystawy izohelii (Wrocław), Biennale krajobrazu polskiego (Kielce), Homo (Legnica), czy Konfrontacje Fotograficzne (Gorzów Wielkopolski). W latach 70. coraz większy ciężar gatunkowy miały już pokazy indywidualne i działania grup twórczych skupionych wokół określonego programu, a także wokół autorskich galerii firmowanych przez ZPAF (m.in. Mała Galeria w Warszawie, galeria Foto-Medium-Art we Wrocławiu czy galeria GN w Gdańsku). Tendencje neoawangardowe, które były reprezentowane przez znaczącą część członków przyniosły tak znakomite pokazy polskiej sztuki współczesnej jak: Fotografia subiektywna (1968), Fotografowie poszukujący (1971), czy Polska fotografia intermedialna lat 80. (1988). Równolegle pod egidą ZPAF organizowano wystawy klasycznych form fotografii, fotoreportażu i fotografii użytkowej. Akceptowanie pluralistycznego oblicza fotografii przez dwa główne organy ZPAF: Zarząd Główny i Radę Artystyczną zapewniło temu środowisku wysoką rangę w świecie sztuki..

Ważną inicjatywą członków ZPAF było powołanie na przełomie 1966/67 Sekcji Fotografii Naukowej. Wiodącą rolę odgrywała w tym Janina Mierzecka współpracująca z Witoldem Romerem i Bronisławem Kupcem, którzy także łączyli zainteresowania artystyczne i naukowe. W styczniu 1960 r. we Wrocławiu zorganizowali oni I ogólnopolską wystawę fotografii w służbie nauki i techniki, a w kolejnych latach liczne sympozja na ten temat we Wrocławiu i Warszawie.

Owocne było też współdziałanie ZPAF z innymi organizacjami fotograficznymi w Polsce, z których wywodzili się jego członkowie. Dotyczyło to nie tylko wystaw, ale także organizacji plenerów i sympozjów, które odgrywały w polskiej fotografii bardzo istotną rolę, wzmacniając intelektualny potencjał tego środowiska. W ostatnich dekadach XX wieku członkami ZPAF zostawali przedstawiciele kultury alternatywnej i nowatorzy sztuki nowych mediów. Aktualnie szeroko dostępne studia w dziedzinie fotografii i multimediów na akademiach sztuki oraz uniwersytetach są zapleczem wydatnie zasilającym dalsze funkcjonowanie ZPAF.